Ηλεκτρονικά Μαθησιακά Περιβάλλοντα ως Κοινότητες Μάθησης: Η εκπαιδευτική πλατφόρμα Moodle

 

Ηλεκτρονικά Μαθησιακά Περιβάλλοντα ως Κοινότητες Μάθησης: Η εκπαιδευτική πλατφόρμα Moodle

Εισαγωγή

Η ευρεία διάχυση της Ηλεκτρονικής Μάθησης (e-Learning) προκύπτει ως αποτέλεσμα των σύγχρονων προσεγγίσεων για τη μάθηση, σε συνδυασμό με τον αντίστοιχο επαναπροσδιορισμό των στόχων της εκπαίδευσης και την αξιοποίηση των ΤΠΕ στην εκπαιδευτική πράξη. Καλύπτοντας με διάφορες μορφές ένα ευρύ φάσμα της τυπικής και άτυπης εκπαίδευσης, η Ηλεκτρονική Μάθηση λειτουργεί στο μετανεωτερικό πλαίσιο ως αιχμή του δόρατος για την υλοποίηση στόχων της Κοινωνίας της Μάθησης (Voogt et al., 2013).

Στο πλαίσιο μιας αποκλειστικά θεωρητικής προσέγγισης η παρούσα μελέτη εστιάζει σε διαδραστικές δραστηριότητες που συμπεριλαμβάνονται σε συγκεκριμένο περιβάλλον ηλεκτρονικής μάθησης (Moodle) και αποκτούν από παιδαγωγική άποψη ιδιαίτερη αξία για τη δημιουργία ουσιαστικών και αυθεντικών δικτυακών κοινοτήτων μάθησης.

1.  Εξ αποστάσεως Εκπαίδευση-Ηλεκτρονική Μάθηση

Η ανάγκη ανταπόκρισης στις σύγχρονες απαιτήσεις για διαρκή εκπαίδευση και κατάρτιση καθιστά την αξιοποίηση των ψηφιακών τεχνολογιών αναγκαία συνθήκη για την καθιέρωση ευέλικτων μορφών εκπαίδευσης (Dede, 1996). Στο συγκεκριμένο πλαίσιο αναφοράς και στη λογική της Δια Βίου Μάθησης η Ηλεκτρονική εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση (e-learning) διαφοροποιείται από συμβατικές εκπαιδευτικές διαδικασίες διαμορφώνοντας μια νέα εκπαιδευτική κουλτούρα (Anastasiades, 2005∙ Καλογιαννάκης κ.ά., 2005).

Διακριτό στοιχείο των νέων περιβαλλόντων ηλεκτρονικής μάθησης συνιστά η αξιοποίηση μαθητοκεντρικών διδακτικών προσεγγίσεων που αντλούν από το οπλοστάσιο παιδαγωγικών θεωριών και καινοτομούν ως προς τη φιλοσοφία προσπέλασης και αξιοποίησης των μαθησιακών πόρων αλλά και τη μέθοδο σχεδιασμού, υποστήριξης και καταγραφής του πλέγματος των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των εμπλεκομένων στην εκπαιδευτική διαδικασία (Lazakidou & Retalis, 2010). Η υπέρβαση της φυσικής παρουσίας του εκπαιδευτή και η προσαρμογή της διαδικασίας στις ιδιαίτερες ανάγκες του εκπαιδευόμενου, η χρήση ειδικά σχεδιασμένου εκπαιδευτικού περιεχομένου συμβατού με τις εκπαιδευτικές ανάγκες, ο μετασχηματισμός του τρόπου μετάδοσης και πρόσληψης γνώσεων,  καθώς και η δημιουργία ετερόκλητων δικτύων επικοινωνίας συνιστούν βασικά χαρακτηριστικά που συνηγορούν υπέρ της ευρείας εφαρμογής της συγκεκριμένης εκπαιδευτικής διαδικασίας σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης, κατάρτισης και επιμόρφωσης (Goodyear et al., 2004∙ Pallοff & Pratt, 1999).

2.  Μορφές και μοντέλα Ηλεκτρονικής Μάθησης

Με κριτήριο τη μέθοδο υποστήριξης της επικοινωνίας και των αλληλεπιδράσεων η Ηλεκτρονική εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση διακρίνεται ειδολογικά σε:

α. σύγχρονη, που χαρακτηρίζεται ως άμεση (σε πραγματικό χρόνο) συμμετοχή εκπαιδευτή και εκπαιδευόμενου στην εκπαιδευτική διαδικασία με την αξιοποίηση δικτύου (Ιntranet ή Ιnternet), πολυμεσικών εργαλείων (chat room), «εικονικών» αιθουσών διδασκαλίας (virtual classrooms) και κοινής χρήσης εφαρμογών (application sharing).

β. ασύγχρονη, που ταυτοποιείται ως ετεροχρονισμένη επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτή-εκπαιδευόμενων με εργαλεία όπως η αποστολή και λήψη ηλεκτρονικών μηνυμάτων, οι ομάδες συζήτησης και οι πίνακες ανακοινώσεων. Η συγκεκριμένη μορφή μάθησης διασφαλίζει στον εκπαιδευτή τη δυνατότητα προετοιμασίας και αποθήκευσης του εκπαιδευτικού υλικού σε κάποιο ηλεκτρονικό μέσο (LMS), αλλά συγχρόνως και στον εκπαιδευόμενο τη δυνατότητα διαμόρφωσης ενός ευέλικτου και εξατομικευμένου εκπαιδευτικού πλαισίου αναφοράς, με πρόσβαση σε χρόνο και ρυθμό της επιλογής του.

Με κριτήριο το είδος των προσδοκώμενων εκπαιδευτικών στόχων, η Ηλεκτρονική Μάθηση λειτουργεί είτε ως αποκλειστικό μοντέλο μάθησης (ηλεκτρονική τάξη) είτε ενσωματώνεται στο πλαίσιο ενός μεικτού μοντέλου (blended learning) ενισχύοντας ή συμπληρώνοντας συμβατικές μορφές εκπαίδευσης (King et al., 2001).

3.  Συστήματα Διαχείρισης Μάθησης (LMS)

Με τον όρο Συστήματα Διαχείρισης Μάθησης (ΣΔΜ), γνωστά και ως Πλατφόρμες Ηλεκτρονικής Μάθησης, νοούνται πληροφοριακά συστήματα για τη δημιουργία ενός εκπαιδευτικού περιβάλλοντος εντός του οποίου πραγματώνεται με λειτουργικό και παιδαγωγικά ενδεδειγμένο τρόπο η εκπαιδευτική διαδικασία και στο οποίο οι εκπαιδευόμενοι διαθέτουν πρόσβαση μέσω της εφαρμογής του φυλλομετρητή ιστού. Με δεδομένο ότι η ανάπτυξή τους συνδέεται αναπόσπαστα με την υποστήριξη του σχεδιασμού, της οργάνωσης και της διαχείρισης προγραμμάτων ηλεκτρονικής εκπαίδευσης, τα ΣΔΜ συμπεριλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα υπηρεσιών με βασικούς άξονες την αυτοματοποιημένη εγγραφή χρηστών, τη διαχείριση μαθημάτων, εκπαιδευτικού υλικού και εκπαιδευομένων, την παροχή εργαλείων πρόσβασης σε μαθησιακούς πόρους και εργαλείων επικοινωνίας-συνεργασίας, την καταγραφή δεδομένων παρακολούθησης μαθημάτων-δραστηριοτήτων, καθώς και την αξιοποίηση εργαλείων αξιολόγησης και ανατροφοδότησης των εκπαιδευoμένων (Ρετάλης, 2005∙ Αυγερίου κ.ά., 2005∙ Avgeriou et al., 2003).

3.1. Η εκπαιδευτική πλατφόρμα Moodle

Το Σύστημα Διαχείρισης Μάθησης Moodle (Modular Object Oriented Development Learning Environment- http://moodle.org) είναι ένα ανοικτού κώδικα (οpen-source) περιβάλλον μάθησης, ειδικά σχεδιασμένο για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας με την αξιοποίηση των Νέων Τεχνολογιών. Οι δυνατότητες ταυτόχρονης κάλυψης διαφορετικών αναγκών και προσαρμογής στις ιδιαίτερες ανάγκες των χρηστών, η αποτελεσματική διαχείριση μεγάλου όγκου πληροφοριών, η δυνατότητα επικοινωνίας με άλλα συστήματα, το αντικειμενοστραφές του περιβάλλον, που καθοδηγείται από τις ενέργειες των χρηστών, καθώς και ο δυναμικός χαρακτήρας του, καθιστούν το Moodle ένα διαδεδομένο περιβάλλον μάθησης, αξιοποιήσιμο είτε σε διαδικασίες σχεδιασμού, διαχείρισης, διαμοιρασμού και παροχής αλληλεπιδραστικών ηλεκτρονικών μαθημάτων, είτε στον εμπλουτισμό της συμβατικής διδασκαλίας με υποστηρικτικό ψηφιακό υλικό. Ως πλατφόρμα ασύγχρονης ηλεκτρονικής μάθησης υποστηρίζει διάφορες κατηγορίες ομαδοποημένων χρηστών, όπως διαχειριστές για τον συνολικό έλεγχο των ρυθμίσεων του περιβάλλοντος, εκπαιδευτές για τη διαμόρφωση μαθημάτων, εκπαιδευόμενους για την εγγραφή και συμμετοχή στην εκπαιδευτική διαδικασία, αλλά και επισκέπτες με δυνατότητα προσπέλασης του εκπαιδευτικού υλικού ανάλογα με τις ρυθμίσεις του συστήματος (Avgeriou et al., 2003).

Ως μαθησιακό περιβάλλον στοχοπροσανατολισμένο στην υποστήριξη της εκπαιδευτικής διαδικασίας διακρίνεται για τη συναρμογή του από δομικές μονάδες-αρθρώματα (modules) με συγκεκριμένες λειτουργίες και τη συμπερίληψη ποικίλων εργαλείων σε ό,τι αφορά στη διαχείριση πόρων (έγγραφα, μαθήματα), στην υποστήριξη της επικοινωνίας (ομάδες συζητήσεων, συζήτηση, ιστολόγιο) και της αξιολόγησης, στην προαγωγή ομαδοσυνεργατικών μεθόδων, καθώς και στον έλεγχο διαχείρισης του συνόλου των διαδικασιών.

Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης προβληματικής και με στόχο την αποτελεσματικότητα της μάθησης, το συγκεκριμένο περιβάλλον εστιάζει εμφατικά σε παιδαγωγικές διαδικασίες που αντλούν από το υπόβαθρο των θεωριών της κοινωνικής εποικοδομητικής μάθησης (Σολομωνίδου, 2006). Αξιοποιώντας δομές και διαδικασίες που δρομολογούν την ανακαλυπτική ενεργητική μάθηση (Turner & Land, 1988:2-3), αλλά και αφορμώντας από το κοινωνικό εποικοδομιστικό πλαίσιο της εκπαίδευσης που εστιάζει στη συν-οικοδόμηση της γνώσης ως αποτέλεσμα συμμετοχής και κοινωνικής αλληλεπίδρασης, η φιλοσοφία του Moodle είναι στοχοπροσανατολισμένη στη μετεξέλιξη του μαθησιακού περιβάλλοντος με κοινή χρήση πόρων σε Κοινότητες Μάθησης, δηλαδή σε χώρο συνεργασίας και διάδρασης (Vygotsky, 1978∙ Bruner, 1995∙ Palloff & Pratt, 1999). Στο συγκεκριμένο πλαίσιο αναφοράς το Moodle παρέχει εργαλεία κατάλληλα για την προώθηση της συνεργατικής μάθησης και την οικοδόμηση αποτελεσματικών κοινοτήτων μάθησης.

3.2. Η παιδαγωγική αξία του Moodle

Η λειτουργία της πλατφόρμας εδράζεται σε κατηγοριοποιημένα μαθήματα με διακριτές ενότητες και οργάνωση θεματική ή ημερολογιακή. Η διάρθρωση του περιεχομένου ακολουθεί τη φιλοσοφία της διαμόρφωσης σε μικρές ενότητες με συγκεκριμένους μαθησιακούς στόχους, ενώ στις δυνατότητες οργάνωσης του εκπαιδευτικού περιεχομένου συγκαταλέγεται η σύνθεση κειμένου ή ιστοσελίδας, η δημιουργία συνδέσμων προς άλλους ιστοτόπους, η προβολή των συνολικών αρχείων ενός φακέλου καθώς και η χρήση εγγράφων πολυμεσικού περιεχομένου (pdf, flash αρχεία).

Με δεδομένο ότι η οργάνωση των εκπαιδευόμενων σε κοινότητες μάθησης υπερβαίνει την απλή «διαδικτυακή συνάθροιση» σε έναν διαδικτυακό τόπο, αλλά παραπέμπει σε οργάνωση με σαφές πλαίσιο λειτουργίας, κανόνων συμπεριφοράς και στόχων (Palloff & Pratt, 1999), ιδιαίτερη παιδαγωγική αξία προσλαμβάνει το σύνολο  των δυνητικά ενσωματωμένων στο μαθησιακό περιβάλλον αλληλεπιδραστικών δραστηριοτήτων περιεχομένου και κοινωνικής διάδρασης που συμβάλλουν στην πραγμάτωση των διεργασιών της μάθησης εστιάζοντας στην υποκίνηση του εκπαιδευόμενου για ενεργητική συμμετοχή και στην παροχή υποστήριξης από τον εκπαιδευτή, στη συνεργασία με άλλους εκπαιδευόμενους, στον διαμοιρασμό και στη συνοικοδόμηση της γνώσης μέσω παρέμβασης στο περιβάλλον, στη δημιουργία αίσθησης ακροατηρίου, καθώς και στη δυνατότητα αμφίδρομης αξιολόγησης (εκπαιδευόμενου και εκπαιδευτή) (Reeves & Harmon, 1993). Υπό αυτήν την έννοια, και στο πλαίσιο μιας ενδεικτικής εστίασης σε δραστηριότητες προστιθέμενης παιδαγωγικής αξίας, η πλατφόρμα Moodle καλύπτει, με διάφορα μέσα, δυνατότητες:

§  on line πρόσβασης σε ποικίλες, και με δυναμικό περιεχόμενο, πηγές άντλησης της πληροφορίας

§  δημιουργίας βάσης δεδομένων (database), για την καταχώρηση διαφόρων πληροφοριών, δεδομένων και αρχείων από τον εκπαιδευτή ή τους εκπαιδευόμενους

§  σύνθεσης και υποβολής ποικιλόμορφων εργασιών (assignements),  ατομικών ή ομαδοσυνεργατικών, αλλά και αξιολόγησης, συνδυασμένης με σχετική ανατροφοδότηση ή παρατηρήσεις για ενδεχόμενη βελτίωση και εκ νέου υποβολή

§  διατύπωσης αποριών με βάση τίτλο, περιγραφή, λέξεις-κλειδιά και ανατροφοδότησης από ήδη υπάρχουσες ή νέες απαντήσεις

§  σχεδιασμού και δημιουργίας κουίζ (τεστ) με τη συμπερίληψη ερωτήσεων διαφόρων τύπων (πολλαπλής επιλογής, σωστού-λάθους, σύντομης ανάπτυξης) που αποθηκεύονται σε μια κατηγοριοποιημένη βάση δεδομένων και διασφαλίζουν τη δυνατότητα πολλαπλών προσπαθειών για τον εκπαιδευόμενο

§  δημιουργίας Λεξικού (glossary) με κατάλογο λημμάτων‐ορισμών που αποτυπώνει τη βασική ορολογία του μαθήματος στο πλαίσιο πολλαπλών δυνατοτήτων αναζήτησης (λέξεις κλειδιά, αλφαβητική αναζήτηση, αναζήτηση ανά θεματική κατηγορία ή αναζήτηση με βάση τον συγγραφέα) επιτρέποντας και την ενδεχόμενη δυνατότητα εμπλουτισμού από τον εκπαιδευόμενο μέσω εγγραφών που αξιολογούνται από τον εκπαιδευτή

§  αξιοποίησης πολλαπλών μορφών επικοινωνίας είτε με τη μορφή συνομιλίας πραγματικού χρόνου (chat) και με δυνατότητα δημιουργίας πολλαπλών «δωματίων συνομιλίας» για διακριτά θέματα, είτε με τη μορφή ομάδων συζήτησης (forum) στο πλαίσιο ασύγχρονης επικοινωνίας των συμμετεχόντων, ή διαλόγου (dialogue), υπό την έννοια της  κλειστής συνομιλίας μεταξύ δύο συμμετεχόντων στο μάθημα

§  δημιουργίας  ιστολογίου (blog) που διαχέει την αντίληψη  για τη διαμόρφωση της γνώσης ως συμμετοχικής διαδικασίας στο πλαίσιο διανομής, σχολιασμού και εμπλουτισμού της πληροφορίας ή του καταιγισμού των ιδεών

§  αξιοποίησης Wiki ως χρηστικού εργαλείου για τη συλλογική-ομαδοσυνεργατική συγγραφή αρχείων

§  διεξαγωγής ψηφοφορίας/δημοσκόπησης (choice) ως καταγραφής, μέσα από μια σειρά πολλαπλών απαντήσεων, θέσεων των εκπαιδευομένων με αφορμή συγκεκριμένο ερώτημα και με σκοπό την ανίχνευση απόψεων ή ενδιαφερόντων που θα λειτουργήσουν ανατροφοδοτικά ή υποκινητικά για τον εμπλουτισμό του μαθήματος εστιάζοντας σε σημεία κοινού ενδιαφέροντος

§  δημιουργίας εργαστηρίου (workshop) για τη συλλογή και κατανομή εκτιμήσεων που διασφαλίζουν στους συμμετέχοντες τη δυνατότητα ποικιλότροπης αξιολόγησης των μεταξύ τους εργασιών ή δειγμάτων εργασιών

§  διεξαγωγής έρευνας (survey), έκφρασης δηλαδή, απόψεων σχετικά με το μάθημα, τη διδακτική ύλη ή τη διαδικασία διδασκαλίας μέσω τυποποιημένων και ελεγμένων ερευνών, χρήσιμων για την αξιολόγηση και ενίσχυση της μάθησης στο περιβάλλον του διαδικτύου, αποσκοπώντας στη συλλογή δεδομένων και την ανατροφοδότηση για τη βελτίωση διδασκαλίας.

Από το σύνολο των παραπάνω ενδεικτικών καταγραφών επιβεβαιώνεται ότι το συγκεκριμένο ηλεκτρονικό περιβάλλον ανταποκρίνεται στην υποκείμενη φιλοσοφία της διαδικτυακής εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και τους στόχους που αυτή εξυπηρετεί (Mason & Weller, 2000). Ως ευέλικτο και δυναμικό περιβάλλον μάθησης το Moodle αναπτύσσεται γύρω από μαθητοκεντρικές αντιλήψεις και αξιοποιεί στο πλαίσιο μιας συμμετοχικής επικοινωνιακής διδακτικής τεχνικές ανακαλυπτικής διερευνητικής μάθησης που ενισχύουν την αυτενέργεια, την αυτονομία και τη δημιουργικότητα του εκπαιδευόμενου, την αναλυτική και συνθετική σκέψη, την αυτοεκτίμηση, ενώ ευνοούν συνεργατικές δραστηριότητες που συμβάλλουν στη συνοικοδόμηση της γνώσης. Ειδικότερα, η επαύξηση/αναδιοργάνωση των νοητικών δομών μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και η καλλιέργεια αντίστοιχων δεξιοτήτων (Wenger, 1999∙  Jonassen, 2006) εδραιώνουν κουλτούρα συνεργασίας σε ό,τι αφορά στην παραγωγή, στην αξιολόγηση και στον διαμοιρασμό της γνώσης ή στην επίλυση προβλημάτων, ενώ ο κριτικός αναστοχασμός, μετατρέπει το σύνολο των εμπλεκομένων σε εν δυνάμει εκπαιδευτές και εκπαιδευόμενους στα όρια μιας συνεργατικής δικτυακής κοινότητας μάθησης που, στο πλαίσιο σύγκρουσης ιδεών και υιοθέτησης στάσεων, υπερβαίνει τη μονολιθικότητα της γνώσης και την κυριαρχία της μίας και μοναδικής αλήθειας.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Anastasiades, P. (2005, July 14-17). Web Based Education and Digital Divide towards the European Lifelong Learning Society. Proceedings of the 3rd International Conference on Education and Information Systems: Technologies and Applications, Orlando, Florida, USA.

Αυγερίου, Π., Παπασαλούρος, Α., Ρετάλης, Σ., & Ψαρομηλίγκος, Ι. (2005). Συστήματα διαχείρισης της μάθησης. Στο: Σ. Ρετάλης (επιμ.) Οι προηγμένες τεχνολογίες διαδικτύου στην υπηρεσία της μάθησης (σσ. 131-154). Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

Avgeriou, P, Papasalouros A., Retalis S. & Skordalakis M. (2003). Towards a Pattern Language for Learning Management Systems. Journal of Educational Technology & Society, 6 (2), pp. 11-24.

Bruner, J. (1985). Actual Minds. Possible Worlds. Harvard University Press.

Dede, C. (1996). The evolution of distance education: Emerging technologies and distributed learning. The American Journal of Distance Education, 10 (2), pp. 4−36.

Goodyear, P., Banks, S., Hodgson, V. & McConnell, D. (2004). Advances in Research on Networked Learning. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.

Jonassen, D. (2006). Modeling with Technology: Mindtools for conceptual change. New Jersey: Prentice-Hall.

Καλογιαννάκης Μ., Βασιλάκης Κ. & Ψαρρός Μ. (2005). Τεχνολογίες των Πληροφοριών και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ) και παιδαγωγικό πλαίσιο στην εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση (εξΑΕ). Στο: Α. Λιοναράκης (επιμ.), Πρακτικά 3^ου διεθνούς συνεδρίου για την ανοιχτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση, Παιδαγωγικές και Τεχνολογικές Εφαρμογές, Τόμος Α΄ (σσ. 481-496). Πάτρα: ΕΑΠ-ΕΔΑεξΑ.

King, F., Young, M. F., Drivere-Richmond, K., & Schrader, P. G. (2001). Defining distance learning and distance education. AACE journal, 9 (1), 1−14.

Lazakidou, G. & Retalis, S. (2010). Using computer supported collaborative learning strategies for helping students acquire self-regulated problem-solving skills in mathematics. Computers & Education, 54 (1), pp. 3-13.

Mason, R. & Weller, M. (2000), Factors affecting students’ satisfaction on a web course. Australian Journal of Educational Technology. 16 (2), pp.173-200.

Palloff, R. & Pratt, K. (1999). Building Learning Communities in Cyberspace. San Francisco, Jossey Bass Inc.

Reeves, T. & Harmon, S. (1993, April 14). Systemic evaluation of procedures for instructional hypermedia. Paper presented at the Annual Meeting of the American Educational Research Association, Atlanta.

Ρετάλης, Σ. (2005). Οι προηγμένες τεχνολογίες διαδικτύου στην υπηρεσία της μάθησης. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτης

Σολομωνίδου, Χ. (2006). Νέες Τάσεις στην Εκπαιδευτική Τεχνολογία. Εποικοδομητισμός και σύγχρονα περιβάλλοντα μάθησης. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο.

Turner, S. & Land, M. (1988). Tools for schools. Applications software for the classroom. Wadsworth, USA. pp.2-3.

Voogt,  J., Erstad, O., Dede, C., & Mishra, P. (2013). Challenges to learning and schooling in the digital networked world of the 21st century. Journal of Computer Assisted Learning, 29, pp.403–413.

Vygotsky, L.V. (1978). Mind in society: The development of higher psychological processes. Harvard University Press.

Wenger, E. (1999). Communities of Practice. Learning, meaning and identity. Cambridge: Cambridge University Press.